مێژووی فریودراوی باشوور(بۆچوون)

كوردستانی باشوور لە چاویمندا (بۆچوون)

ستووننووس : جەودەت احمد

بابەت : مێژووی فریودراوی باشوور

بەروار : 11ی جوون 2024

حیزب:

دابرانی حیزب لە بازنەی جیهانی و پرێنسیپی دیموكراسی و جەماوەری و سەرباری هەبوونی مێژووی كۆنگرە و خەباتی دۆلار دیپلۆماسی جۆرێكە لە رەنگدانەوەی تێنەگەیشتن لە جوگرافیای سیاسی و هۆكارێكە بۆ دابران و سەرشێواوی ئەندام و لایەنگرانی كە سەرجەم بۆشایەكان دەخرێتە ئەستۆی قەزاو قەدەر، ئەوكات حیزب دەبێتە داردەستی ئقلیمی و دوژمنی ناوەخۆی لە پێگەی سەركردایەتی و ئەندام و جەماوەری، بۆیە قازانجی پڕاگمات لە پێش بەرژەوەندی گشتی و نەتەوەی و خاكدایە، تا ئاستی گشتی فراوانبێت ئەوەندە بەرژەوەندی حیزبی خێزانی و مایكرۆجەماوەری دەكەوێتە مەترسی رووخان. بەلام ژینگە و رووداوەكان بریاری مانەوەی ئەم بارودۆخەن، نەوەك دەسەلاتی دامەزراوەی و سیاسەتی حیزب. بۆیە نوێبوونەوە هۆكارە بۆ كورتبوونەوەی تەمەنی سیاسەتی كلاسیك لەناو جەنگ بێكۆتای كاپیتالستیدا.

خێزانی حیزب:

جەنگی خێزانی حیزبی بە كۆمەل ئامرازێكە بۆ مانەوەی خۆشگوزەرانی دەسەلاتی مندالداری شۆرەشگێریە واتە ئەم دەرفەتانە بە میرات بۆیان ماوەتەوە تاكو لەكەمترین كات بەرێگای ئامادەكردنی لەدەرەوەی هەرێم لەپێگەی سەربازی و پیشەی زارەكی دەخرێتە پرۆسەی پەرورەدەی بە سامانی گشتی بۆ خێزانی تایبەت بەناوی هاتنی كاریزمای و كلتور و نەتەوە جۆرێكە لە ناهۆشیاری كۆمەلگای بەكاربەری ئابووری سەرنجدانە بۆیە لە تۆری كۆمەلایەتی ناوبانگ دەردەكەن، گرینگ نیە چەندی تێدەچێت گرینگ ئەوەیە چۆن خۆیان بناسێنن؟ تەمەنی ئەم جۆرە خەباتە وەك پووشی هاوین لە سەرەتای وەرزی پایز، با دەیبات و نامێنێت. لەداهاتوو ئەم (بوونە) خۆی دەخواتەوە بەهۆی گۆرانكاری نەخشەی جیهان بەسەر ناوەخۆی هەرێم و حیزب و حكومەت و گشتیدا. واتە كات و شوێن و رووداوەكان دەبێتە كاریگەری دەروونی بۆ گۆرینی دلسۆزی و رەفتاری لە تایبەت بۆ دژ و مانەوە.

حكومەت:

سەرقالی حكومەت بە رۆتیناتی شارەوانی و درێژەپێدانی خەباتی (بكوتە و بەرێكە) واتە گرێبدە و بەرگری بكە. ئەم جۆرە خەباتە تێكهەلكێشكردنی خێزانی میراتی لە دامەزراوەی سیاسەتی حیزبە واتە دانانی بەردی بیناغەی 10 سالی پێش ئێستا هەمان كێشە و رۆتیناتی رابردوو لەسەردەمی ئێستا دووبارە دەبێتەوە بەلام بەهۆی بەریەكەوتنی تەكنەلۆژیا و خەلك لە كەمترین چركە دەبێتە هۆی ئاشكرابوون و تێگەیشتنی خەلك لە رابردوو بەرێگای بەردوامی داهاتوو لە نوێبوونەوەدایە. بۆوێنە سیاسەتی دامەزراوەی حیزب لە رێگای سیاسەتی بەرژەوەندی حیزب بەرێوەدەچێت بەرێگای دژ و بەرژەوەندی و پێگەی حیزب لە جەماوەر و دۆست و دژمن و بێ لایەن، بۆیە سەرجەم كابینەكان فریاناكەوێت كە ئاوەدانی و كەرتی شارەوانی پێشبخات بەلكو بە رێژەی كارەكان ئەنجام دەدات تا وێنەیەكی گەورە لە هزر و دەروونی خەلك جێگیربكات بلێت ئەمە بوژانەوەیە لەسەردەمی كابینەی یەك بەدوای یەك، نویبوونەوەی كەسی و خێزانی و رووداوەكان رۆل دەگێرت نەوەك دامەزراوەیەكی جێگر و پلاندارێژراو. هەولێر لەگەل هەلبجە بە پێچەوانەوە سلێمانی لەگەل دهۆك. ئەم مەودایە لێكبدەوە لە سێكتەری گشتی حكومەت بۆت دەردەكەوێت ئاستی دامەزراوی و سیاسی سێبەر لەناو حكومەت چەندە؟ بۆیە حكومەتی رێژەی لە دامەزراوەكان، نیشانەی خەباتی (بەرگری و مانەوەی خێزانی حیزبە).نەوەك مەدەنیەت و سەروەری حكومەت و پەرلەمان. ئەگەر ترسی رووخانی گەیشتە كورسی دەسەلات، ئەوكات هەموو شتێك دەبێتە نەتەوە و خاك و نیشتیمانی. بەمە دەلێن پارادۆكس.

میدیا، راگەیاندن:

زال بوونی میدیای حیزب لە پێگەی جەماوەر و حكومەت و حیزب بۆ لۆبی (كرداری دەروونی) و خەواندنی هۆشی بینەر و بیسەر لەسێبەری حیزبدا. ئەگەر شیكردنەوەیكی ئاسا بكەین بۆ میدیای كوردی ئەوانەی ئۆپۆزسیۆنن لە توێژی ناوەراست بۆ نوێكردنەوەی و گۆرینی دەسەلات، نەتواندرا بەرگەی مانەوە و درێژكردنەوەی شۆرەشی هزری و زانستی و بەرهەمهێنی ئابووری مرۆی بخەنە روو. چونكە خواستی برسیەتی خەلكی كوردستان زیاتر لە پێشترە لە خواستی گەیشتن بە جیهانی رۆشنفكری لەناوەخۆی كوردستان لەپێگەی عەوام بەگشتاندنی هزر بۆ نوێبوونەوەی تاك لەرەگەزی نێر و مێ، بەلكو پەرتەوازەی خستە ناو ستوونی كلتوری سێیەم لە رۆحەیتی رۆشنبیری بۆ دژی مانەوەی كارنامەی خێزانی حیزب بەسەر لاوازكردنی چینی ئۆپۆزسیۆن لەبەردەم عەوامدا.كەواتە میدیای حیزب توانی دەستوەردان بخاتە ناو جەمسەری كۆمەنیستی نوێ و نیولیبرال دیموكراسی لە ئاستی كۆشكی سپی و كرملین و پەرلەمانی ئەورووپا و كۆمەلەی ولاتانی شاری بریقەداری كەنداوی عەرەبی. لێرە بەخەرجی و كەسی لە پۆستی جیاواز جۆرێك لۆبی نەتەوایەتی پرۆسەی پراگماتیتسی بۆمانەوەی پراگماتی تایبەتی خێزانی، ئاستی مەترسی زیرەكی خۆرێبەری سەرجەم ناونیشانی كورد دەخاتە ناو خێزانی تایبەت واتە كلتوری تایبەت لەسەر كوردستانی گەورە و هەرێمی باشوور گشتاندنی بۆدەكات بەهۆكاری ووشەی تایبەت بە ناوچەیەك و خێزانێك. بۆیە دەستگەیشتنی میدیای حیزب و خێزانی حیزبی جۆرێكە لە كۆنترۆلكردنی دەنگی ناوەخۆ بەدەرەوە وە برینی دەنگی دەرەكی بەناوەخۆ، لێرە ئەوان نوێنەرایەتی مانەوەی خێزانی حیزب و حكومەت و دامەزراوەكانیان بۆبەرێوەدەبەن. ئۆپۆزسیۆن و دەبێتە بلقی سەرئاو لە میدیای ناوەخۆی و جیهانیدا. كۆنە لۆبی بەسەرچوو دەبێتە دەمراستی میدیا و حیزب و خێزان، بەهۆكاری ئازادی وەرگرتنی قسەكردنی پشتگیری بۆ گەرمكردنی گیرفانی لۆبی بیانی لە وێنەی نمایشی میدیای حیزبی بۆ بینەرو بیسەری ناوەخۆی.

ئابووری سیاسی:

شەقامی كوردی لە بازاری لاوازی هاوردە و پیشەی سوتاوی مووچە و داهاتی كەمی رۆژانە دەخەولێتەوە. هەر ولاتێك لە رژێمی گۆرا بۆ دیموكراسی رژێمی نوێنەری لە پێگەی خێزانی حیزب لە سەرەوی حیزب و حكومەت و كۆمپانیا و جەماوەر، ئەم جۆرە ئابووری سیاسییە بەرێگای دەسەلاتی جەمسەری نیۆكۆمەنیست پردەكرێتەوە بەهاوكاری هێشتنەوەی نیۆلیبرالی لە سەروەری دامەزراوەی فیدرالیزم وەك پەناگەیەك بۆ رزگاركردنی ئەم نەتەوەیە و خستنە ژێر سێبەری دەسەلاتی ناوەراستی بەغدا و بلاوەپێكردنی بۆ هێزێكی لاواز لە پێگەی دەستووری كلتوری و مەزهەبی و نەتەوەی بۆ پەرلەمانی فرە رەنگ و بێ دەسەلات واتە قەبارەی عێراق و هەرێم بەپەرتەوازە و لاوازی بەرێوەدەچێت تاكو لەدەستی ئەمەریكا و ناتۆ رزگاری نەبێت سەرباری ئابووری لاواز و داهاتی نەوتی لە بانكی ئەمەریكا و نەبوونی پرۆژەی ئابووری ناوەخۆی بەسەر كالای هاوردە. بۆیە بازاری هەولێر لە پێگەی هەرێم لاواز و بێناوەرۆك و لەرزۆكە لێرە جێگرەوەی پركراوەی ئابووری كۆمەنیستی نوێ، دیوی هەژاری بەرزدەكاتەوە بۆ ئاستی دەولەمەندی بەناوی خۆشگوزەرانی و ئابووری كۆمپرادۆری. كۆمەلگای عێراق و كوردستانی دەبێتە ئابووری مرۆی بەفیرۆدراو. ناوەناوە كۆمەلێك گەنج هەناردەی دەرەوە دەكەن بۆ خوێندن یان كۆمەلێك پرۆژەی ناوەخۆی ئەنجامدەدن بۆهەمووی بۆمانەوەی خۆیان و درێژكردنەوەی بەرژەوەندی دەسەلاتی سێبەر و هەرێمێكی لاوازە.

دەولەتی سێبەر:

كاریگەری دەسەلاتی سێبەر بەسەرناوەخۆی هەرێم جۆرێكە لە شێواندنی ژینگە و خەلك و میدیا و هێشتنەوەی حیزبی خێزانی، هەرێمی باشوور لە بۆشای خەباتی هزری دامەزراوە واتە جۆرێك لەخەباتی ناسیۆنالیزمی نەتەوەی چەكداری و كرێكاری و جوتیاری بۆ خەباتی شاخ بەناوی بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمی لەپێگەی سێبەری جیهانی ئقلیمی و زلێهزیدا، ئەمە هۆكاری ئەوەیە بەردەوام حیزب لە جەستەی خۆی دەتوێتەوە بەهۆی دەستوەردانی دەرەكی و هێشتنەوەی خێزان لەپێگەی سەروەری بەسەر قەوارەی هەرێم وەك ئایكۆن و رەمز و مەرجەعیەت و پیرۆزی لە ئاین و كەسی و حیزبی و دەسەلاتی رەهایدایە، بۆیە دۆزی دەرەكی بەسەر ناوەخۆ دەبێتە پەلەقاژەی سیاسەتی حیزب و دامەزراوەی. واتە دامەزراوەی حیزب لەهەموو روێكەوە بەپرس ورای دەرەكی بووە، بۆمانەوە لەناوەخۆدا. ئەگەر بینەری تاوانی مێژووی حیزب بین، دیارە زۆرترین كادیری لێهاتوو دورخراون ولەناوبردراون بەهۆكاری پاراستنی مانەوە درێژەپێدانی ئەم پراگماتیە.

مایكرۆ جەماوەر:

مایكرۆ جەماوەری جۆرێكە لە (ئەصحابەی دەسەلاتی دوو حیزبی) بۆمانەوەیان پابەندی گرێبەستی هەرێمی باشوورە لە پێگەی نەتەوەی خۆیان مەلاسداوە لەترسی كەوتن، بۆمانەوە درێژە پێدانی خۆیان، بۆیە (دز) واتە گەندەل دەچێتە ناو دوعای مەلاكان و میمبەرەكان. لێرە چاوپۆشی دەكرێن وە جۆرێك لە ئاژاوەی كۆمەلایەتی پروپاگەندەی ئەنجام دەدەن بۆ ئەوەی جۆرێك لە دەروون شێواوی خەلك بۆخۆیان بەكاربهێنن بەناوی بەرەی شەقامی ئاین و كلتور و زانست و سیاسەتی بێبنەما بەلكو سەرجەمیان پابەندی بری داهاتی حیزب و خۆشگوزەرانی تایبەتن لەپێگەی ئۆتۆنۆمی بەرێوەدەچێت. بۆیە مایكرۆ جەوماوەری ناتوانێت دەسەلات بگۆرێت و پەرلەمان بەهاولاتی بكات و سەرورەی حكومەت جێگیربێت بەلكو كوتانەوەی (دەروێشێكە كە بۆبرسیەتی وەرگی دەف بۆ شێخ دەكوتی كە پێی دەلێن وەرگ دەفی تەكیەی).

چینی رۆشنفكران:

چینی ناوەراست لە رۆشنفكران جۆرێكە لە ماتبوون و مانەوە بەهۆی مەترسی هێرشی ئقلیمی و زلهێزی بۆ هێشتنەوەی هەرێم لە سێبەری ئەم جۆرە خەباتە پراگماتیە بۆ ئەوەی هیچ گۆرانكاری ریشەی نەچێتە بواری جێبەجێكردن، ئەگەر تەمەنی پەرلەمان و حكومەت بۆ 5 سالی تر درێژبكرێتەوە.گرینگ ئەوەیە نوخبەی هۆشیاری سەركوت بكرێت و درێژە بەم چەقبەستووە بدرێت. لێرە جۆرێك لە نوێبوونەوەی لەناوبردنی ئەم چینە دەچێتە بواری جێبەجێكردن بەرێگای ناساندنی كەسی لەپرۆژەی گشتاندنی هزری تیرۆر و تێكدەر و ئاژاوەگێری بۆئەوەی ئەم كەسە كەلەناوبردرا بەرێگای درۆن و رەفاندن و كوشتنی راستەوخۆ لە سێبەری جەنگی پرۆكسی و ئاژاوەی سیاسی، نەبێتە تۆلەی كۆمەلایەتی، ئەوكات دەسەلاتی خێزانی وەك رێوی خۆی رزگاردەكات دەبێتە پالەوانی دلسۆزی دلدانەوەی خێزانی كورد. سەرجەم تاوانی داهاتوو دەبێتە پرۆژەی جیهانی لەسەر گرێنتی مانەوەی سیستەمی دوو حیزبی بەناوی هاوپەیمانی هاوالگری جیهانی لە ناوەخۆی عێراق و هەرێمدا. زۆرترین تاوانی كەسی بە نێودەولەتی كراوە، تا ئێستا هیچ كەسێك نەیتوانیوە تاوانباران بدۆزنەوە، بۆیە ئەوان (خێزانی حیزب) لە سەرورەی دەمێنەوە وە چینی رۆشنفكران دەبنە قوربانی ئەم خالە كە كۆمەلگا بۆناهۆشیاری بگەرێتەوە لەسەر گرینگی مانەوەی خێزانی حیزبیدا. سیستەمی سیاسی باشوور لە ئەورووپا بەكاربهێنە بەرگەی 24 كاتژمێر ناگرێت بەخێزانەوە لە تورگەی زبلدانی مێژووی دەكرێت چونكە مێژووی فەلەسەفەی و داهێنان و پیشەسازی و كلتوری لەپێش هێزی كلاسیك جێگیربووە. بۆیە چینی ناوەراست دەبێتە بێ بەرهەمی زانستی و فریوخواردوی دیموكراسی بەكاربەرە لە رووی كلتوری و توێژی رۆحانی دەبێتە نوێبوونەوی عەوام لە ئاین و بەكاربەری ئابووری دیموكراسییە و كۆمەنیستی نوێ، بەهەردوو پێگە ناتوانن كۆمەلگایەكی زانستی و هزری و هاولاتی بووون دابمەزرێنن. یەك مژگێنی خۆش هەیە، ئەوەیە سەرجەم قوربانی مێژووی كورد وەك (ئامراز و ئامانج)ی كاپیتالیستی كۆمەنیستی كۆن و نوێ بەكارهاتوو لە جەستەی ئەم خێزانە حیزبیە بۆگەیشتن بەرۆژهەلاتی ناوەراست، تا ئێستا لەهەمان خالی ناهۆشیاری ئەو سەردەمی دەخولێنەوە لە كۆتای زلهێزان دەیگۆرن بۆ ئۆپۆزسیۆنی و بەكاربەری ئابووری، واتە خەباتی كوردی لە سەردەمی كلاسیك بۆسەردەمی چاخی دیجیتالی و لۆمارێ.

كوردستانی باشوور لە چاویمندا