ڕۆمانی شەرەف، ئەلیف شەفەق

ڕۆمانی شەرەف ...

(توركیا وەك تۆپەلە بەفرێك دەتوێنێتەوە لە داهاتووی نادیار)

بلۆگەر : جەودەت احمد

بابەت : خوێندنەوە پەرتووك

بەروار : 20ی جوون 2024

 

بەگوێرەی خوێندنەوەی من كە باشترین نووسەری ئەدەبی لە توركیا دوو رەگەزی جیاوازن كە نوێنەرایەتی زیاتر لە 90 ملیۆن كەس دەكەن ئەوانیش (عزیز نەسین و ئەلیف شەفەق)،. ستوونی كلتور لە ناوەراست بریتی یە لە نووسەرانو ئەدیبان و رۆشنفكران كە رۆحیەتێك دەبەخشن بە كلتور و كاریگەری ئەرێن بە رێژەی بەسەر ناوەخۆی ولات و كۆمەلگا و حكومەت هەیە، هۆكاری ئەم كاریگەرییە بەهۆی نوخبەی (هزری پەتی) ڕەسەن كە جۆرێكە لە تیگەیشتن و دەرخستنی بۆشای پەیوەندی كۆمەلایەتی لەگەل دەسەلات دەخاتە بەرباس لە مەودایەكی دیاریكراو بە چیرۆك و رۆلگێرانی فیزیكی دەخاتە ناو ژینگەی رایالیستیكی (راستی) ئەم كۆمەلگایە.  چۆن لەسەردەمی چاخی بەردین و برۆنز و ئاسن رۆلی ئاژەل دەخرێتە كرداری دەروونی مرۆڤەكان بۆ ئەوەی وێنەیەكی ئەستراكیت واتە (نادیار) پیشاندەدات كە چ كاریگەری بەسەر هێزی هۆز و سوپا و دەولەتەوە هەبووە، ئەم جۆرە هەوێنە گوازرایەوە ناو ئەدەبیاتی جیهانی بۆ شاردنەوە و مەترسی لەناوچوونی كەسەكە واتە (رۆگێرانەكە) لە چیرۆكەدا وە پشوێكی درێژ بە مانەوەی ئەدیبان دەبەخشێت بۆ جەنگێگی بێ كۆتا لەگەل دواكەوتووی كۆمەلگا و دەسەلاتی میراتی خێزانی لە جیهاندا. 

نووسەرانی ئەدەب جۆرێكە لە پیشاندانی راستی ئەم كۆمەلگایە لەرووی كلتوری و مێژو و سیاسی و سێكتەری گشتی شارەوانی و دامەزراوەی حكومی و ئاراستەی حیزبی  كەلە دەسەلاتی سیاسی ئەم ولاتە بەرێودەبات، بۆیە بۆ تێگەیشتن لە هەر نەتەوە و خاك و مێژوو، پێویستە ئەدەبی ئەو ولاتە بخوێنییەوە، بە تێگەیشتن لە ئەدەب، دیوی شاراوەی ئەم كلتورە و دەسەلاتەت بۆ روون دەكاتەوە كە چۆن لەرابردوو بۆ داهاتووی بەردەوام لەنمایشی دەسەلات و حكومەت و خاك و جەماوەر و حیزب و خێزان دەخولێتەوە سەرباری چاودێری توند لەسەر میدیا و نوخبەی رۆشنفكران و رێكخراوی ناوەخۆی و جیهانی. بەلام ئەدەب زۆر بەئاسانی ئەم سنوورە دەشكێنێ و لە ستوونی نووسین سەرجەم گۆشەكانی ژیان بەچەشنی ڕەوانبێژی پەتی و نوێ دەخاتە بەرباس، واتە ئەدەب هۆكاری خالیكردنەوەی مێژووی و كلتوری و پێگەی دەولەت و حكومەت و نەتەوەیە لە رابردوو بۆ ئێستادا.  بۆ وێنە ئەگەر من لەرووی سیاسی، شیكردنەوە بۆ ناوەخۆی عێراق بكەم دەبێت پاشاخانی ئەدەبیاتی كوردی و عەربی بخوێنمەوە تاكو تێگەیشتی تەواوەم هەبێت بۆ دۆخی سیاسی و دامەزراوەی و حیزبی و جەماوەری. بۆیە ئەدەب كلیلی گەیشتن بە نهێنی شاراوەی هەر نەتەوە و ئاین و خاكێكە. 

ئەوەی بۆمن جێگای باسە، كەسایەتی ئەلیف شەفەق شێوازێكی لە دارشتنەوەی ئەدەبیاتی توركیا بەرێگای ناوەندی تێگەیشتن لە پێكهاتەی نەتەوەی و ئاین و زمان وەك پێگەی (فیدرالیزم) مافی بەسەرجەم دانیشتوانی ناوەخۆی توركیا داوە بۆ گەیشتن بەیەكەوە لە هێلی نووسینەكانی رۆمان كۆیان بكاتەوە. ئەمە جۆرێكە لە دیموكراتیزەكردنی كلتور و خاك و دەولەت نەتەوە. واتە ترازانێكی رێژەیە بەسەر دەسەلاتی دەولەت نەتەوە و حكومەت و حیزب و جەماوەرەدا. ئەلیف دیوی راستی كلتوری توركیا و كوردستانی باكوور و كەنداوی عەرەبی و خۆرئاوای پیر وەك لەندەن بەوێنەیەكی زیندوی سەردەمی كۆن لە ئێستا دووبارە دەكاتەوە. واتە جوانی و ناشرین و خۆشی و ناخۆشی و دژ و بەژەوەندی بە تێكهەلكێشكراوی دەخاتە بەرباس لە ناو رۆمانی شەرەف.  لەم رۆمانە دیوی تاریكی كۆمەلگای كوردی باس دەكات لەبارەی ژن و كچ لەرەگەزی مێ كە چۆن بووینە قوربانی كۆمەلگا و قسەو قسەلۆكی دێهاتی و شاری سەرەباری ئەم كلتورە لەناوەخۆی ولاتانی خۆرئاوا لەگەرەكی تورك و كورد نیشن هەمان جۆرە كلتور دووبارە دەبێتەوە. واتە كاریگەری كلتوری بیانی هیچ گۆرانكاری ریشەی نەكردو سەر خێزانی كورد لە پێگەی ئەنادۆل وە خێزانی تورك لە پێگەی دیموكراسی و هاوبەشی ئەستەنبۆل لە ناوەراستی سیستەمی ئاراستەی مەسیحی مۆدێرن و ئیسلامی عوسمانی مۆدێرین. ئەلیف دەلێت ( شەرەف لەناو پێخەفی جیگا نیە بەلكو لە دلدایە). ئەم جۆرە لۆژیكە ئەرێنیە واتە هەبوونی زیرەكی دەروونی دەتوانی كاریگەری بەسەر كۆمەلگا هەبێت بەتایبەت لە نێو ئافرەتان، چونكە جۆرێكە لە رەگەزی مێ دەتوانێت جیهان نوێ بكاتەوە پەروەردە بكات.

لێرە بەرچاوروونی دەخاتە ناو خێزانی كورد بەهۆی لاوازی پێگەی گەنج لە كارگێری دەولەت و سكێكتەری گشتی حكومەتدا كە بەهۆی نەخوێندەواری و دوورەدەستی و دابرانی دێهات لە كەرتی شارەوانی هۆكاری سەرهەلدانی جەنگی پارتیزانی كوردە لەم دێهاتەنە سەرباری دواكەوتنی خێزان لەرووی خوێندن و برسیەتی و نەخۆشی و ئابووری مرۆی، ئەمە زۆر روونە كە ئەلیف بەرێگای مامەن و چەتەگەری و كۆمەلگای كوردی باكوور دابرانێكی تەواوی هەیە لەگەل كۆمەلگای توركی لەناوەخۆی ئەنقەر و ئەستەنبۆل و كەرتی ئەورووپا، بەلام لە ئەزەلەوە نەتوانراوە هزری پەتی لەناوەخۆی توركیا ببێتە هەوێنی دامەزراوەی ولاتێكی پیشەسازی و پێكهاتەی نەتەوەی و جوگرافیای سیاسی لەناوەخۆی رۆژهەلاتی ناوەراست و باشووری ئاسیا و هاوشانی شارستانی یۆنانی كۆن. دەبێت كۆمەلگای توركیا لە پێكهاتەكان پرسیار لەخۆیان بكەن بۆچی ئەدەبیات دەتوانێت ولاتێكی نەتەوەی بكاتە فیدرالی و پێكهاتەی بەلام لە (ریالیستیكدا) نەتواندراوە جوولەی سیاسی و رۆشنفكران و كەرتی ئابووری و فەلسەفی كە هاوشانی یۆنۆانی كۆنە، هیچ كاریگەری نەبووە بەسەر ناوەخۆی توركیا و دەوروبەری. جیهانی توركیا مێژووی سێ كیشوەری بەرێوەبردە بەهاوكاری ئەلمانیای كۆن كەچی لە جەنگی یەكەم و دووەم و سارد و جەنگی دیجیتالی هیچ خۆرێبەری ئابووری (مێگا پرۆجێكت) بەرووی خوێندن و داهێنانی هزری پەتی خۆی نەبووە بەلكو هاوردەكراوێكی دراوسێ و جیهانی ناتۆبووە لەم سۆنگەوە. ئەمە تێرواننی من بۆ توركیا بەرێگا رۆمانی شەرەف.

دیوێكی تری كوردستانی باكوور بەهۆی هەلكەوتەی مانگای بەپیتە چونكە هەبوونی كانگای ئەلماس جۆرێكە لە ئابووری سروشتی ژێرزەوی لە گرانترین بەردە بەنرخەكانی جیهانە، دووبارە هیچ رەنگدانەوەی نەبووە لە ژێرخانی كوردستانی باكوور  بەهۆی خەباتی پراگماتیكی شۆرەشگێری بۆ دواخستنی كۆمەلگای كوردی باكوور لە پێگەی (دژ و بەرژەوەندی) لەناوەخۆی توركیا و كوردستانی گەورەدا.  لێرە جۆرێك لە ئاژاوەی سیاسی دەخاتە نێو كۆمەلگای كوردی و توركی كە رەنگانەوەی لەناوەخۆی خۆرئاوا هەیە بەهۆی بەریەكەوتنی كلتور  جۆرێكە لە رەگەزپەرستی لەسەدەی 21 لە سالی 2024 رەنگی داوەتەوە،  ئەم تێگەیشتنە هۆكارە بۆ دواخستنی كۆمەلگای توركیا لە پێكهاتەی نەتەوەی بۆ ئەوەی نەبێتە هەوێنی گۆرینی ریشەی توركیا لە (پرۆژەی بچووك بۆ مێگا پرۆژە) بەلام ئەم خوێندنەوەی من تەواو دلنیای دەبەخشێت كە خێزانی تورك ناتوانێت خۆی رزگاربكات لە قەیرانی كلتوری كۆن سەرەباری گۆرانی بۆ بەكاربەری ئابووری نوێ. لە سۆنگەی كۆن دوادەكەوێت وە لە سۆنگەی نوێ تەمبەل دەبێت ناتوانێت بەرهەمی هەبێت بەلكو دەبێتە بەكاربەر. 

رۆمانەكەی ئەلیف بەهەوێنی گۆرانكاری داهاتووی نادیاری توركیا دەزانم بەهۆی پێشهاتە و داوهات لە گۆرانكاری ناوەخۆی توركیا و دەوروبەری چونكە تێگەیشتن لە هەستی خاك دەتوانێت گوێت لە دەنگی دایكبێت ئەوكات بەئاسانی بە یەك چاو داهاتووی ئەم ولاتە و كۆمەلگایە بەرێگای رۆمان و چیرۆك و ئەدەبی هاوبەش لە تورك و كورد دیوێكی شاراەوەی ناوەخۆی توركیا دەخاتە سەر شانۆی جیهانی میدیای دیجتالی و رەخنەگرانی ئەدەبی و خوێنەرانی رۆمان و  كلتور ئەنجامێكی ئەرێنی بەدوای خۆیدا دەبهێنت. نامەوێت شاباش بكەم بەسەر رۆمانی ئەلیف بەلام خوێندنەوەم بۆ ئەم بابەتە وەك ئەوە واەیە كە خێزانێك لە چەشنی كلۆبەفر بتوێتەوە بەهۆكاری بەركەوتنی كلتوری كۆن و نوێ كە هیچ پاشاخانی هزری پەتی و داهێنانی ناوەخۆی نەئافراندوە، بۆیە قۆناغی داهاتووی توركیا وەك ئەم كلۆبەفر دەتوێتەوە سەرەجەم دیوەشاراوەكانی دەردەخات و خۆی ریفۆرم دەكات بەجارێك رزگاری دەبێت لە قەیرانی میراتی ئیمپراتۆریەتی و عوسمانی مۆدێرن لەناوەخۆی ئاسیادا. 

دیوێكی تر توركیا وادەردەخات بەردەوام شوێنی پەرینەوەی پەنابەران بووە بە ئاسانترین رێگا بۆناوەخۆی ئەورووپا بەهۆیكاری ئەندام بوون لەناتۆ و هاوسنووری خاكی و ئاوی و ئاسمانی و متمانەی خۆرئاوا وەك دۆستێكی نزیك، خەلكی توركیا زۆربەئاسانی دەستیان بە ناوەخۆی ئەورووپا گەیشتووە لەرووی خوێندن و كاركردن و گەشتیاری و پەیوەندی كلتوری هاوبەش لەناوەخۆی و دەرەوەدا. لێرە كلتوری شەرەف گوازرایتەوە بۆناوەخۆی خۆرئاوا بەهۆكاری تۆلسەندنەوە و صپیكردنەوەی رووی خێزان لە كرداری مێینە بەسەر نێرینەدا. تا ئێستا ئەم كلتورە بەردەوامە كە زۆرترین ریژەی ئافرەت دەبێتە قوربانی دۆخی ناوەخۆی توركیا لە پێگەی تورك و كورد، بەهۆكاری ئەوەی بەركەوتەی ژن زیاترە لە پیاو لەرووی پێگەی كاركردن و پەیوەندی كۆمەلایەتی. بۆیە لە ژیاری خۆرئاوا ئەم جۆرە تۆلە میراتیە دەبێتە شۆك بۆ كلتوری بەریتانیا و ماكێكی رەش بەسەر كلتوری توركیا. ئەمە بۆچوونی خوێندنەوەی منە لەبارەی ئەم رۆمانە، تۆ ئازادی چۆن بیردەكەیتەوە و خوێندنەوەت بۆ ئەم رۆمانە هەیە لە داهاتوودا.

(توركیا وەك تۆپەلە بەفرێك دەتوێنێتەوە لە داهاتووی نادیار)
 ڕۆمانی شەرەف 
زیرەكی خۆرێبەری ئەم ناوەرۆكی دارشت